Voorafje
Toen ik begin zestiger jaren als 10-jarige
mijn Roerstraatwereldje aan het verleggen was raakte ik regelmatig, verzeild op het
sportterreintje aan de Winterdijkstraat. Want dáár had je het zachte asfalt waarop je zo
goed kon rolschaatsen. Vanaf die locatie had ik voor het eerst zicht op het gebouw met de
grote vensters en spijlen, wat op mij overkwam als een fabriek. Dat zijn
kunstenaarshuizen, werd me verteld. Ik vond het prima en rolschaatste verder.
Vijfenveertig jaar later is het met mijn interesse anders gesteld. Samen met Paul Gellings
bracht ik op dinsdag, 7 augustus 2007, een bezoek aan de Zomerdijkstraat waar de
atelierwoningen staan. We werden daar door beeldhouwster Jet Schepp in de gelegenheid
gesteld om een kijkje te nemen in haar woon- werkruimte. Een ruimte met veel jonge
historie, want het is de voormalige woon- werkruimte van Gerrit Jan van der Veen, Paul
Grégoire en Jan Wolkers. Jet stond ons toe om een aantal foto's te schieten.
Stadsdeeldichter Karel N.L. Grazell maakte speciaal voor deze gelegenheid het gedicht
'Kunstenaars bouwden voor kunstenaars'.
Mede aan de hand teksten en foto's uit het boek 'Atelierwoningen Zomerdijkstraat
1932-1934, architecten Zanstra, Giesen en Sijmons' van Mariëtte van Stralen en met
medewerking van Uitgeverij 010
Publishers kwam onderstaand artikel tot stand.
Jos Wiersema
foto's uit: 'Atelierwoningen Zomerdijkstraat 1932-1934, architecten Zanstra,
Giesen en Sijmons'
om snel naar de artikelen te gaan, scroll anders de pagina rustig naar beneden.
het initiatief
In de zomer van 1933 hield Jan Giesen van het architectenbureau Zanstra,
Giesen en Sijmons een lezing met lichtbeelden in de zalen van de kunstenaarsvereniging
Arti et Amicitiae aan het Rokin te Amsterdam om de atelierwoningen onder de aandacht van
geïnteresseerde kunstenaars te brengen. Een jaar later werd het, volgens
functionalistische opvattingen, ontworpen blok atelierwoningen door Giesen en zijn twee
collega's gerealiseerd.
Uitnodiging voor de lezing met
lichtbeelden over schilders- en beeldhouwateliers
beeltenis uit: 'Atelierwoningen Zomerdijkstraat
1932-1934, architecten Zanstra, Giesen en Sijmons'
de architecten
Het complex atelierwoningen aan de Zomerdijkstraat in Amsterdam is een
sleutelwerk in de Nederlandse architectuur van de jaren dertig. De architecten, Zanstra,
Giesen en Sijmons, waren lid van de Groep ’32, een groepering die zich sterk liet
inspireren door vooral de werken van Le Corbusier. In hun werk streefden zij naar een
combinatie van zakelijke architectuur met kunstzinnige elementen, hetgeen in de
atelierwoningen duidelijk tot uiting is gebracht.
De architecten, Zanstra, Giesen en
Sijmons
foto uit: 'Atelierwoningen Zomerdijkstraat 1932-1934, architecten Zanstra,
Giesen en Sijmons'
Het gebouw vormde het eerste complex atelierwoningen dat in
Nederland werd gebouwd en mede door de toepassing van een staalskelet was het zijn tijd
ver vooruit. In het gebouw woonden en werkten vele bekende kunstenaars, zoals Herman
Kruyder, Charlotte van Pallandt, Jaap Wagemaker, Gerrit Jan van der Veen, Jan Wolkers,
Piet Esser, Paul Gegoire en Fred Carasso. Het bijeenbrengen van beeldend kunstenaars in
het complex had een artistiek microklimaat tot gevolg met o.a. gemeenschappelijke
modelavonden, gezamenlijke tentoonstellingen en een sterke wederzijdse beïnvloeding.
bron: 010 uitgeverij
de constructie
De atelierwoningen hebben een staalskelet als
draagconstructie. De kolommen zijn breedflensprofielen met evenwijdige flenzen. Om de
brandveiligheid te vergroten zijn de kolommen omkleed met drijfsteen (een kunststeen
bestaande uit een mengsel van puimsteenkorrels en kalk). De samengestelde liggers zijn in
de wanden weggewerkt. Zij dragen zowel de vloeren als de wanden. De vloeren bestaan uit
houten balken en vloerdelen, waaronder een kokosvezelplafond is gehangen. De
scheidingswanden zijn, evenals de westgevel, als spouwmuren uitgevoerd, waarbij in de
spouw de windverbanden zijn aangebracht. De binnenwanden zijn van drijfsteen, terwijl voor
de buitenspouwbladen metselklinkers zijn gebruikt.
In 1990 is het gehele pand gerestaureerd.
bron: J. Oosterhof e.a., Bouwtechniek in Nederland, 1988.
Het begin van de opbouw van het
staalskelet
foto uit: 'Atelierwoningen Zomerdijkstraat 1932-1934, architecten
Zanstra, Giesen en Sijmons'
een snelle bouw
De bouw van het complex is bijzonder snel verlopen. Op 6 februari 1934 werd de
officiële vergunning gegeven. Op 17 maart werd door Hildo Krop de laatste paal geslagen.
In juni was het staalskelet, dat in minder dan twee weken gebouwd werd, gereed. Vijf
maanden later, op 24 november 1934, werd het complex op toepasselijke wijze geopend met
een tentoonstelling van werken van de bewoners, die gehouden werd in nog twee leegstaande
beeldhouwateliers.
Uitnodiging voor de
tentoonstelling in het complex 1934
ontwerp van bewoner Piet Worm
beeltenis uit: 'Atelierwoningen Zomerdijkstraat 1932-1934, architecten
Zanstra, Giesen en Sijmons'
beschrijving
en functionaliteit
Ook nu valt het complex atelierwoningen in de Rivierenbuurt nog steeds op,
door de strakke vormgeving, door de rijen strookvensters en doordat het in de vorm van
'open bebouwing' is gerealiseerd.
Noordgevel atelierwoningen
Uiterwaardenstraat - 2007
eigen foto
Deze noordgevel wordt met rijen gestapelde
strookvensters in smalle stalen kozijnen op directe wijze gerefereerd aan de industriële
bouw. Deze 'strenge', strak geordende zijde van het gebouw heeft in de loop van de jaren
heel wat voorbijgangers laten gissen naar de functie ervan.
Veel glas in de noordgevel
eigen foto
De acht ateliers die op de begane grond liggen
springen ruim twee meter naar voren en hebben een dak dat vensters heeft zodat
beeldhouwateliers naast noorderlicht ook licht van boven krijgen. Elk beeldhouwatelier
heeft bovendien twee grote houten deuren voor het transport van werk.
Zuidgevel Zomerdijkstraat - 2007
eigen foto
Het complex atelierwoningen uit 1934 ligt aan de
Zomerdijkstraat, nrs 16-30. Direct aan de oostkant van deze woningen grenst een blok dat
door hetzelfde bureau is ontworpen en dat in dezelfde jaren is gerealiseerd. Het
westelijke bouwdeel bestaat uit 32 atelierwoningen. Vier identieke blokken met elk een
trappenhuis voor gemeenschappelijk gebruik zijn naast elkaar geplaatst. De zuidgevel is
statig en wekt de indruk dat we te maken hebben met woningbouw van een zekere standing.
Deze gevel verraadt bovendien met het baksteen dat overheerst nog niets van de
staalconstructie die erachter schuil gaat.
Kleine balkons met een bijzondere
functie aan de zuidgevel
eigen foto
Opmerkelijk zijn de kleine balkons, die een
bijzondere functie hebben; hun voorste delen zijn afschroefbaar, zodat kunstwerken langs
deze weg de atelierwoningen kunnen verlaten. Het karakter van deze gevel ontstaat vooral
door de metalen balkons die als een soort omlijsting uit de gehele gevel naar voren komen.
Hoewel dit laatste met de huidige begroeiing van de wingerd slecht waarneembaar is.
Bescheiden details aan de
zuidgevel
eigen foto
Bescheiden details laten zien dat de wil om een
mooie vorm te creëren zich onmiskenbaar bij de architecten heeft gemanifesteerd. Een
voorbeeld hiervan is de afronding van de deuren aan de bovenkant en de
"scheepraampjes" die in de voordeuren zijn aangebracht. Helaas zijn de
oorspronkelijk blank gelakte houten deuren in 2007 overschilderd.
detail - plastische ronde raampjes aan
de westgevel
eigen foto
Deze plastisch ronde raampjes komen, schuin
gericht, een eindje uit de gevel naar voren om zoveel mogelijk inkijk en 'vals' licht in
de atelier waar op op uit komen te vermijden.
beschrijving
en functionaliteit
Omdat bovendien geconstateerd werd dat een geschikt atelier een hoogte van ongeveer
vier meter moet hebben en er voor de woningen volstaan kan worden met een veel geringere
hoogte, en omdat men een variatie in woninggrootte aan wilde brengen zodat zowel
kunstenaars met gezinnen als alleenstaanden gehuisvest konden worden, zijn er aan de
zuidzijde zes lagen woonruimten komen te liggen en werden er aan de noordzijde vier lagen
ateliers geplaatst.
Isometrie van de restauratie / renovatie
- 1990 - architect Bertus Mulder
beeltenis uit: 'Atelierwoningen
Zomerdijkstraat 1932-1934, architecten Zanstra, Giesen en Sijmons'
Vertaald naar het interieur houdt de bijzondere
doorsnede, die het gebouw toont, in dat er bij de ateliers twee typen woningen voorkomen.
Schets van de ateliers met twee
woonlagen
Schets van de ateliers met één
woonlaag
beeltenissen uit: 'Atelierwoningen
Zomerdijkstraat 1932-1934, architecten Zanstra, Giesen en Sijmons'
Het ene type heeft twee woonlagen en hoort bij
de ateliers die op de begane grond geplaatst zijn en bij de schildersateliers die op de
tweede verdieping liggen. Het tweede type woning is op de eerste en derde verdieping te
vinden.
Interieur - trapdetail
van het woongedeelte van de voormalige woning van
Gerrit van der Veen, Paul Grégoire en Jan Wolkers.
Momenteel wordt de ruimte bewoond door Jet Schepp.
eigen foto
Daarnaast is er voor nog een variant op beide
typen woningen gezorgd door de trappenhuizen asymetrisch in elk blok te plaatsen. De
kleinste woningen hebben één vertrek, bedoeld als woon- en slaapruimte. Een
verspringende verdiepinghoogte zorgt voor een mooie ruimtelijke werking.
Interieur - glaswand
beeldhouwatelier
eigen foto
Op de begane grond liggen de beeldhouwateliers
en op de verdiepingen de atelierwoningen voor schilders. De ateliers zijn gelegen op het
noorden en de woningen op het zuiden. Het in de atelierruimte binnenvallend noorderlicht
is een licht dat het minste aan verandering onderhevig is.
Interieur - beeldhouwatelier dat
momenteel in gebruik is bij Jet Schepp
eigen foto
Het gebouw sluit aan op een eeuwenoude traditie
in de atelierbouw om het raamoppervlak zo groot mogelijk te maken. Beter teveel licht dan
te weinig, werd er geredeneerd; een teveel aan licht zou altijd afgedekt kunnen worden.
Interieur - een kijkje in het
beeldhouwatelier van Jet Schepp
eigen foto
Karell N.L. Grazell
eerste stadsdeeldichter van ZuiderAmstel
en de 3e van Amsterdam
 Gerrit Jan van der
Veen (Amsterdam, 26 november 1902 - Overveen, 10 juni 1944) |
| Gerrit Jan van der Veen was de eerste die de
atelierwoning in de Zomerdijkstraat 22 in gebruik nam. Van der Veen was beeldhouwer, leerling van o.a. Bronner en was
aanvankelijk werkzaam als werkbouwtuigkundige. Behalve penningen en plaquettes
vervaardigde hij portretten en enkele monumenten en beeldengroepen (monument voor
Wilhelmina Drucker te Amsterdam, beeldengroep met drie vrouwen op een spoorwegviaduct te
Utrecht). Hij werkte naturalistisch, op den duur meer stilerend, en in brons steen en
terracotta. |
Gerrit Jan van der Veen
|
| Voorts was hij leider van het Nederlands verzet
tijdens de Tweede Wereldoorlog. In de oorlog weigerde hij als beeldhouwer lid te worden
van de door de Duitsers ingestelde Kultuurkamer. Hij werd zelfs leider van een actiegroep
tegen deze kamer, met als gevolg dat hij al snel gearresteerd werd. Na zijn
vrijlating dook Van der Veen onder. De rest van zijn leven zwierf hij door Amsterdam, van
het ene onderduikadres naar het andere. Van der Veen nam in 1943 deel aan de overval op
het bevolkingsregister aan de Plantage Middenlaan te Amsterdam. Hierbij kon hij
ternauwernood ontsnappen. Tijdens een bevrijdingspoging van verzetstrijders in het huis
van bewaring aan de Weteringschans werd hij op 2 mei 1944 gearresteerd Hij werd op
10 juni 1944 te Overveen gefusilleerd. |
Plaquette vervaardigd door Fred
Carasso bevestigd aan de atelierwoning Zomerdijkstraat 22
foto: Jos Wiersema
| Paul Grégoire (1915-1988) |
| Van 1956 tot 1981 was de beeldhouwer Paul
Grégoire hoogleraar aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten in Amsterdam. In het
driemanschap dat hij daar langere tijd met zijn collega's en mede-Bronnerianen Esser en
Hund vormde, zal het vooral Grégoire zijn geweest die Bronners intellectueel en
filosofisch gedachtengoed van nieuwe impulsen heeft voorzien en doorgegeven. Grégoires
oeuvre is ruwweg in tweeën te verdelen. De ene helft bestaat uit werken waarin zijn meer
instinctieve kant en religieuze achtergrond bevestiging krijgen: introverte en
ambachtelijk verfijnde beelden als het oorlogsmonument voor Loosdrecht uit 1946 en de Jan
van Doem in muschelkalksteen uit ca. 1970 (Domkloostergang, Utrecht). |
Paul Grégoire |
Van zijn eruditie, spotlust en virtuositeit
getuigen de bronzen plastieken met een veelal aan de Griekse mythologie ontleende
thematiek zoals het vrijstaande reliëf in Hilversum. Met deze 'steen' van brons, voorzien
van mythologische reliëf aan drie zijden, tartte deze dialecticus onder de Nederlandse
beeldhouwers bewust de ongeschreven regels van zijn discipline.
Grégoire was de 'filosoof van de arabesk' en zocht altijd naar 'de bewegingslijn in de
ruimte', waarvan zijn vrijheidsmonument in Eindhoven een voorbeeld is. Door zijn werk,
maar ook door zijn invloed op zijn leerlingen, is Paul Grégoire van grote en blijvende
invloed geweest op de beeldhouwkunst. |
| Jan Hendrik Wolkers (Oegstgeest,
26 oktober 1925 - 19 oktober 2007) |
is een Nederlands schrijver, kunstenaar en
columnist. In de naoorlogse Nederlandse literatuur wordt hij ook wel genoemd in relatie
tot De Grote Vier.
De Grote Vier bestaat uit Willem Frederik Hermans, Harry Mulisch, Gerard Reve en
hijzelf. Meestal wordt Jan Wolkers weggelaten en dan spreekt men van de De Grote Drie.
Zijn beelden zijn vaak het slachtoffer van vandalisme. Voorbeelden hiervan zijn het
Auschwitz-monument in Amsterdam en het monument op de dijk bij Ceres op Texel.
Vermoedelijk speelt daarbij een rol dat Wolkers veel |
Jan Hendrik Wolkers |
gebruikmaakt van glas en dat de kwetsbaarheid
dat dit materiaal uitstraalt bij enkelingen vernielzucht opwekt. Als
reactie van de vernieling van het monument bij Ceres in 2003 maakte Wolkers bekend dat hij
glas minder zal gaan toepassen en meer met staal zal gaan werken.
Bron WikiPedia
Zomerdijkstraat: Jan
Wolkers
Hoe open hoopte hij te zijn? En
hoe open was hij? Amai, hij wilde
schrijven als een deur, wijdopen op
het zonlicht en op de storm. En ziet,
hij liet zich in woord lezen. Deed!
Hoe z’n handen schuurden over
de aarde die rauw was van oorlog:
de afgang en de doden lagen stijf
tussen bloedbeschoren klaprozen.
Hoe z’n lippen schraal werden als
de preek neerdaalde uit den hogen
zijner jonge zondag. Hoe hij z’n
tanden voelde bijten in het gras van
z’n sterfelijkheid: hij trachtte het te
schrijven op lijdzame rollen van
papier. Hoe z’n tong gleed tussen
de dijen van de woorden die liefde
deden: vruchtbaarheid drong als ‘n
wond vol van bietjesrood, en soms
ook was de liefde echter als de dood.
En je dacht hem te horen: hoe teer,
hoe lustwekkend teder kun je nog
leven na de dood van je ouders, die
nu verleden is, en met de dood van je
dochter, zij die ooit toekomst heette?
Glashelder was hij, maar hoorde hij
antwoord? Toen hij stierf, brak het
glas van het monument.dat hij was.
Karel N.L. Grazell
|
| Jet Schepp (Rotterdam 1940) |
Nu maakt Jet Schepp, beeldend
kunstenares, gebruik van de atelierwoning. Zij is gespecialiseerd in beelden en
kleinplastiek in terracotta, brons, hout, steen, portretten en penningen. Zij heeft haar
opleiding gevolgd aan de Rijksacademie van Beeldende Kunsten te Amsterdam, bij Paul
Grégoire en Piet Esser. Zij exposeert met werken door geheel Nederland. Een bekend werk
van haar betreft het beeld van Anne Frank aan het Merwedeplein in Amsterdam (2005).
Behaalde prijzen: Buys van Hultenprijs (1972) en de Prix de Rome, vrije beeldhouwkunst
(1969) |
Jet Schepp |
Jet Schepp in haar atelier
eigen foto
Atelierwoningen Zomerdijkstraat 1932-1934, architecten
Zanstra, Giesen en Sijmons - van Mariëtte van Stralen - ISBN 90-6450-083-5
Dedalo
Carasso schreef:
Het kunstenaarsblok in de Zomerdijkstraat is vanaf toen ik in 1940 geboren
werd, negentien jaar lang mijn woonplaats geweest. Mijn herinnering begint in 1944 toen de
bomen in potkachels waren verstookt en de straat grauw en verlaten was, met modderige
velden achter het blok en waar nu de Maranathakerk staat. Daar lagen vuilnishopen, waar je
mooie dingen als mesheften vond.
lees het gehele artikel >>
Rob
Tromp schreef:
Tegenover ons in de atelierwoningen woonde toen Jan Wolkers. (Ik weet niet
zeker of het het huis van Gerrit van der Veen was, de verzetsheld. Nog moet ik altijd aan
hem denken tijdens de dodenherdenking). Wij moesten altijd erg lachen om de vrouw van Jan
die er voor toen erg "hip" uitzag met vaak twee verschillende kleuren panty's,
rood en groen bijvoorbeeld.
lees het gehele artikel >>
Willy
Onrust - Cortus schreef:
Wij woonden tegenover “de schilderswoningen” in de Zomerdijkstraat. Deze
woningen hadden beneden aan de achterkant een atelier. In één van die woningen stond een
fiets met een dynamo aangesloten op een accu. Ik mocht daar wel eens op fietsen want dat
leverde stroom op. Een eigen fiets was er natuurlijk niet, ook geen autoped of
driewielertje.
lees het gehele artikel >>
Roelof
Haars schreef:
In de Zomerdijkstraat was een atelier waar een balletschool was onder
gebracht (Sonja Gaskel?). Wij keken vaak door het open raam als ze aan het oefenen waren
het was met recht “Bloed, Zweet, en Tranen.
lees het gehele artikel >>
Yvonne Fausto - van der Meulen schreef:
Ook woonde Jan Wolkers vlakbij en ik sta ook nog
op een foto met zijn zoon Erik dat was ook een vriendje bij ons uit de straat, zijn vader
Jan zagen we ook wel lopen.en boodschappen doen, had hij weer een beeld verkocht en dan
was het feest natuurlijk met lekkere dingen. De balletschool waar we boven de rand van het
raam uit konden kijken als we op het hekje stonden.
lees het gehele artikel >>
Karel N.L.
Grazell schreef:
In de Zomerdijkstraat staat dat van buiten zo mooie gebouw met ateliers
voor kunstenaars. Binnen is het, zoals bij veel huizen van de Amsterdamse School, een
beetje kleiner dan je misschien zou willen. Er zijn altijd wel bekende bewoners geweest.
Ik noem slechts: Jan Wolkers op no. 45. O ja, en die prachtige figuur, Jan van Herwijnen,
heeft daar ook een tijdje z’n atelier gehad.
lees het gehele artikel >>
Zomerdijkstraat Retrospectief:
Woningbouwvereniging DEKEY is de huidige eigenaar van het complex, dat in 2009 75
jaar bestaat. Tot aan die tijd zal er ieder jaar een nieuwe tentoonstelling te zien zijn
van werk, foto´s en documenten van een aantal oudbewoners/kunstenaars.
De tentoonstellingen, waarvan ieder jaar in de zomer een nieuwe
´aflevering´ bij Glerum Auctioneers te zien is, komen tot stand in opdracht van het
stadsdeel ZuiderAmstel die eigenaar is van het pand waarin het veilinghuis gevestigd is.
Een uniek samenwerkingsverband tussen Glerum Auctioneers, Stadsdeel ZuiderAmstel en
Stichting Sectio Divina.
Lees meer op: www.zomerdijkstraatretrospectief.nl
Marcella van Zanten:
Beeldend kunstenaar en organisator exposities atelierwoningen
Zomerdijkstraat.
Lees meer op: www.marcellavanzanten.nl
Foto's Stadsarchief Amsterdam
Het Stadsarchief herbergt vele foto's van Amsterdam. Zo ook van de atelierwoningen.
Als u verder gaat vindt u 44 afbeeldingen.
- Pilot atelierwoningen van Sandra van Beek
Dit is een pilot over de atelierwoningen in de Amsterdamse Zomerdijkstraat en kunstenaars
die er in het verleden gewoond en gewerkt hebben en nu wonen en werken. Deze pilot bestaat uit een overzicht van
de ontstaansgeschiedenis van dit unieke gebouw, een jeugdherinnering, foto’s, een
overzicht van de Retrospectief tentoonstelling 2006 van kunstwerken van bewoners en een
filmplan. In een korte video zijn opnamen te zien van de totstandkoming van het Retrospectief 2006 met een inleiding over enkele kunstenaars en de
kunstwerken die ze voortbrachten.
Naar de
website >>
Deze pagina kwam tot stand met medewerking van:
- Uitgeverij 010 Publishers: Website: www.010publishers.nl
voor het gebruik maken van foto's en teksten uit: "Atelierwoningen
Zomerdijkstraat 1932-1934, architecten Zanstra, Giesen en Sijmons" - van Mariëtte
van Stralen.
- Jet Schepp: Beeldend kunstenares.
voor haar vriendelijke medewerking en expertise.
- Karel N.L. Grazell: Stadsdeeldichter
ZuiderAmstel.
voor het speciaal voor deze pagina geschreven gedicht.
|